Με το τίτλο αυτό "Χρυσά βιβλία" αποκαλώ βιβλία που με εντυπωσίασαν και μου άλλαξαν τον τρόπο που θεωρώ, παρατηρώ και ερευνώ την κοινωνία, τους ανθρώπους και τις δραστηριότητές τους. Αν ο χρυσός είναι το μέτρο των υλικών αξιών, για μένα τα libros d' oro είναι μέτρα πνευματικών αξιών.
Θα παραθέσω έναν κατάλογο των βιβλίων αυτών και βαθμιαία θα περιγράφω τι ήταν αυτό που με οδήγησε στην κατασκευή αυτής της αξιακής μου κλίμακας.
____________________________________________________
Εισαγωγή στην Αναλυτική Θεωρία των Αριθμών.
έργο του Θωμά Αποστολόπουλου (Tom Apostol), ελληνική μετάφραση από τον Ανδρέα και την Ελένη Ζαχαρίου. Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα, 1986.
Θωμάς Αποστολόπουλος
_____________________________________________________
What Is Mathematics? An Elementary Approach to Ideas and Methods.
έργο των Richard Courant και Herbert Robbins. Εκδόσεις του Oxford University Press, πρώτη έκδοση το 1941, έχω διαβάσει την έκδοση του 1988.
______________________________________________________
Ανάπτυξη και Μορφή στο Φυσικό Κόσμο.
έργο του D' Arcy W. Thomson. Μετάφραση στα ελληνικά Αμαλία Κώνστα.
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π., Αθήνα, 1999.
______________________________________________________
Διαλεκτική της Ζωντανής Φύσης.
Συλλογικό έργο των Γ. Πλατόνωφ, Ν. Ζούκοφ, Α. Οπάριν, κ.α.
Ελληνική μετάφραση. Εκδόσεις Αναγνωστίδης, Αθήνα, 1965.
_____________________________________________________
Το Ρομάντσο της Πεντάρας.
έργο του Μπέρτολτ Μπρέχτ. Μετάφραση Μανώλης Κορνήλιος. Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα, 1976.
______________________________________________________
Η επιστήμη στην Ιστορία.
τετράτομο έργο του John D. Bernal. Μετάφραση Ευτύχης Μπιτσάκης.
Εκδόσεις Ζαχαρόπουλος. Αθήνα, 1982-1983-1984.
_______________________________________________________
Τα Μαθηματικά και ο εγκέφαλος. Δύο κορυφαίοι επιστήμονες συζητούν για τη νόηση, τον εγκέφαλο, τα Μαθηματικά και την πραγματικότητα.
Έργο των Jean-Pierre Changeux και Alain Connes. Μετάφραση, Ανδρέας Κασσέτας, Στράτος Μάκρας και Σπύρος Μανουσέλης. Εκδόσεις Κάτοπτρο, Αθήνα, 1995.
_______________________________________________________
Επίκουρος, Η αληθινή όψη του Αρχαιου Κόσμου.
Έργο του Χαράλαμπου Θεοδωρίδη, καθηγητή φιλοσοφίας του Α.Π.Θ.
Εκδόσεις τους Κήπου, Αθήνα 1966, έκδοση 2η. 1η έκδοση το 1954. Επανεκδόθηκε από τις Εκδόσεις της "Εστίας".
_______________________________________________________
On Education
Άρθρα του Ρώσσου Παιδαγωγού Vasiliy Sukhomlinsky, εισαγωγικό κείμενο του Simon Soloveichik. Εκδόσεις, Progress Publishers, αγγλική έκδοση, Μόσχα 1977.
Επισκεφθείτε το ιστολόγιο για τη ζωή και το έργο του διακεκριμένου παιδαγωγού της ολιστικής Εκπαίδευσης Βασίλη Σουχομλίνσκι.
____________________________________________________________________
Paulo Freire, Δέκα επιστολές προς εκείνους που τολμούν να διδάσκουν
Συλλογή κειμένων του σπουδαίου Βραζιλιάνου παιδαγωγού και φιλοσόφου της Εκπαίδευσης.
Για τη ζωή και το έργο του Πάολο Φρέιρε δείτε το επόμενο άρθρο στην Βικιπέντια, δεν έχω εντοπίσει κάποιο άρθρο στην ελληνική γλώσσα.
Αποσπάσματα με μορφή ρητών από το βιβλίο αυτό.
1. Οι συντηρητικοί εκπαιδευτικοί αδυνατούν να αναγνωρίσουν ότι μία δημοκρατική κοινωνία που αποφεύγει να αναλάβει τις δημόσιες ευθύνες της είναι μία δημοκρατία σε κρίση.
2. Μία ανθρωπιστική εκπαίδευση είναι η πορεία μέσα από την οποία οι άντρες και οι γυναίκες μπορούν να αποκτήσουν συνείδηση της παρουσίας τους στον κόσμο. Ο τρόπος που ενεργούν και σκέφτονται όταν αναπτύξουν όλες τις ικανότητές τους, λαμβάνοντας υπόψη τις ανάγκες τους, αλλά και τις ανάγκες και τις προσδοκίες των άλλων.
3. Η παιδεία που θέτει προβληματισμούς είναι μία επαναστατική παιδεία του μέλλοντος.
4. Η διδασκαλία είναι μία πολιτική πράξη, μία πράξη αγάπης και οράματος.
5. Ένα από τα δεινά του αναλφαβητισμού είναι ότι καταπνίγει τη συνείδηση και την εκφραστικότητα των ανθρώπων που είναι αποκλεισμένοι από τη γραφή και την ανάγνωση. Περιορίζει έτσι την ικανότητά τους να γράψουν για το πώς διαβάζουν τον κόσμο, ώστε να μπορούν να ξανασκέφτονται πάνω στην αρχική τους ανάγνωση.
6. Ο αναλφαβητισμός είναι αναπηρία στο βαθμό που σε πολιτισμούς εγγράμματων αποκλείει τους αγράμματους εμποδίζοντάς τους να περιδιαβούν εντελώς τον κύκλο των σχέσεων που υπάρχουν ανάμεσα στη γλώσσα, στη σκέψη και στην πραγματικότητα και τους κλείνει το δρόμο στη γραφή, η οποία αποτελεί ένα σημαντικό και απαραίτητο μέσο κατανόησης αυτών των σχέσεων.
7. Το έργο της διδασκαλίας είναι πάνω από όλα ένα επαγγελματικό έργο, το οποίο απαιτεί διαρκή πνευματική πειθαρχία και το κέντρισμα της επιστημολογικής περιέργειας, της ικανότητας για αγάπη, για δημιουργικότητα, για επιστημονική αρτιότητα και για απόρριψη των επιστημονικών υπεραπλουστεύσεων. Το έργο της διδασκαλίας απαιτεί επίσης την ικανότητα να αγωνιζόμαστε για την ελευθερία, χωρίς την οποία η διδασκαλία δεν έχει σκοπό.
8. Τα προβλήματα της διδασκαλίας απαιτούν μόρφωση και η μόρφωση με τη σειρά της απαιτεί πάθος για γνώση που θα πρέπει να μας εμπλέξει σε μία αναζήτηση που διακατέχεται από αγάπη για τη γνώση, πράγμα που μόνο εύκολο δεν είναι.
9. Η αξιολόγηση της πρακτικής αποτελεί έναν σημαντικό και απαραίτητο παράγοντα της επιμόρφωσης των δασκάλων.
10. Ένα λάθος που κάνουμε συχνά – επειδή πιθανόν ξεχνάμε πού πρέπει να κοιτάζουμε – είναι ότι αξιολογούμε τους μαθητές όχι για να βελτιώσουμε την πρακτική μας, αλλά για να τους τιμωρήσουμε.
11. Όταν ψηφίζω τον Α ή τον Β υποψήφιο δεν τον βοηθάω να εκλεγεί, αλλά μάλλον του αναθέτω τη δυνατότητα να αγωνιστεί για ένα όραμα.
12. Δεν υπάρχει διδασκαλία χωρίς μάθηση.
13. Οι δάσκαλοι μαθαίνουν πρώτα πώς να διδάσκουν, αλλά αυτό γίνεται διδάσκοντας κάτι που το μαθαίνουν για δεύτερη φορά όταν διδάσκουν.
14. Η διδασκαλία δεν μπορεί να είναι μία διδασκαλία μεταφοράς της γνώσης από αυτόν που διδάσκει προς αυτόν που διδάσκεται. Αυτή είναι η μηχανιστική μεταφορά από την οποία προκύπτει η μηχανιστική απομνημόνευση που έχω ήδη επικρίνει. Η κριτική μελέτη συσχετίζεται με τη διδασκαλία που είναι εξίσου κριτική. Απαιτεί απαραιτήτως κριτικό τρόπο κατανόησης και αντίληψης της ανάγνωσης της λέξης και του κόσμου, της ανάγνωσης του κειμένου και του πλαισίου του.
15. Αυτά που μελετάμε και αυτά που διδάσκουμε, και άρα μελετάμε επίσης, προϋποθέτουν ότι όχι μόνο διαβάζουμε κείμενα, αλλά και γράφουμε σημειώσεις, παρατηρήσεις για βιβλία. Συγγράφουμε μικρά κείμενα για όσα διαβάσαμε.
16. Αν προβληματιστούμε για τη στενή σχέση ανάμεσα στην ανάγνωση, τη γραφή και τη σκέψη, καθώς και για την ανάγκη μας να βιώσουμε έντονα αυτήν την σχέση, μπορεί να συμβιβαστούμε με την ιδέα ότι τουλάχιστον τρεις φορές την εβδομάδα πρέπει να καταπιανόμαστε με τη σύνταξη κάποιου κειμένου.
17. Η ανάγνωση ενός κειμένου είναι μία «ανταλλαγή» ανάμεσα στον αναγνώστη και το κείμενο, το οποίο μεσολαβεί για να συναντηθεί ο αναγνώστης και ο συγγραφέας.
18. Καμία κοινωνία δεν μπορεί να επιβιώσει χωρίς να καλλιεργεί την κουλτούρα της, την επιστήμη, την έρευνα, την τεχνολογία και τη διδασκαλία. Κι όλα αυτά αρχίζουν στο δημοτικό σχολείο.
19. Η ταπεινοφροσύνη μας βοηθά να καταλάβουμε μία προφανή αλήθεια: κανείς δεν τα ξέρει όλα. Κανείς δεν τα αγνοεί όλα. Όλοι ξέρουμε κάτι. Όλοι αγνοούμε κάτι. Κάποιος χωρίς ταπεινοφροσύνη δεν μπορεί καν να ακούσει με σεβασμό εκείνους που θεωρεί πολύ κατώτερους του δικού επιπέδου ικανοτήτων. Αλλά η ταπεινοφροσύνη που του επιτρέπει να ακούει ακόμα κι αυτούς που θεωρεί λιγότερο ικανούς, δεν πρέπει να είναι πράξη συγκατάβασης.
20. Είναι ανθρώπινο καθήκον να ακούμε όλους εκείνους που έρχονται σε μας ανεξάρτητα από το πνευματικό τους επίπεδο και αυτό είναι ένδειξη δημοκρατικότητας, όχι ελιτισμού.
21. Η ταπεινοφροσύνη δεν ευδοκιμεί στις ανασφάλειες των ανθρώπων, αλλά στην αβέβαιη σιγουριά αυτού που γνωρίζει.
22. Στην ταπεινοφροσύνη με την οποία αντιμετωπίζουν οι δάσκαλοι τους μαθητές τους πρέπει να προστεθεί μία άλλη ποιότητα: η αγάπη, χωρίς την οποία το έργο τους θα έχανε το νόημά του. Και εδώ εννοώ αγάπη όχι μόνο προς τους μαθητές, αλλά και προς αυτήν καθαυτή τη διαδικασία της διδασκαλίας.
23. Η μαχητική αγάπη που έχουν εκείνοι οι οποίο είναι σίγουροι για το δικαίωμα και το καθήκον τους να μάχονται, να καταγγέλλουν και να αναγγέλλουν. Είναι μορφή αγάπης απαραίτητη στον προοδευτικό δάσκαλο, την οποία πρέπει όλοι μας να κατακτήσουμε.
24. Ανεκτικότητα είναι η αρετή που μας μαθαίνει να ζούμε με το διαφορετικό. Μας διδάσκει να μαθαίνουμε απ’ αυτό και να το σεβόμαστε.
25. Δεν μπορώ να καταλάβω πώς μπορεί να είναι κάποιος δημοκράτης χωρίς να δέχεται ως θεμελιώδη αρχή την ανεκτικότητα, τη συνύπαρξη με το διαφορετικό.
26. Η ανεκτικότητα δεν είναι συνύπαρξη με το μη ανεκτό.
27. Η ανεκτικότητα προϋποθέτει σεβασμό, πειθαρχία και ηθικές αρχές. Ο αυταρχικός, γεμάτος με σεξιστικές, φυλετικές και ταξικές προκαταλήψεις, δεν μπορεί ποτέ να γίνει ανεκτικός χωρίς να ξεπεράσει πρώτα τις προκαταλήψεις του.
28. Η ικανότητα του εκπαιδευτικού να παίρνει αποφάσεις είναι απολύτως απαραίτητη για το εκπαιδευτικό του έργο. Ο εκπαιδευτικός μπορεί να διδάξει την απαιτητική αρετή της αποφασιστικότητας, αν ο ίδιος επιδεικνύει ικανότητα να παίρνει αποφάσεις. Η λήψη αποφάσεων είναι δύσκολη, εφόσον σημαίνει ότι είσαι ελεύθερος να διαλέξεις.
29. Η σιγουριά, η αυτοπεποίθηση απαιτούν επιστημονική κατάρτιση, πολιτική σαφήνεια και ηθική ακεραιότητα.
30. Κανείς δεν μπορεί να εμποδίσει έναν εκπαιδευτικό να συμπαθεί έναν μαθητή περισσότερο απ’ τους άλλους, για διάφορους λόγους. Αυτό είναι δικαίωμα του δασκάλου. Αυτό που δεν πρέπει να κάνει ο δάσκαλος είναι να αγνοήσει τα δικαιώματα των άλλων μαθητών ευνοώντας μόνον έναν.
31. Εργαζόμαστε για ένα σχολείο – περιπέτεια, ένα σχολείο που πάει μπροστά, που δεν φοβάται να ριψοκινδυνεύει, που απορρίπτει τη στασιμότητα. Είναι ένα σχολείο που σκέφτεται, συμμετέχει, δημιουργεί, μιλά, αγαπά, φαντάζεται, αγκαλιάζει με πάθος και λέει ναι στη ζωή. Δεν είναι ένα σχολείο που σιωπά και παραιτείται.
33. Μία άλλη θεμελιώδης διάσταση στις πρώτες εμπειρίες των καινούργιων δασκάλων, μία διάσταση στην οποία θα πρέπει να δίνουν ιδιαίτερη έμφαση τα προγράμματα εκπαίδευσης δασκάλων, αν δεν το κάνουν ήδη, είναι η προετοιμασία των δασκάλων να διαβάσουν την τάξη με τους μαθητές τους σαν να ήταν κείμενο που πρέπει να αποκωδικοποιήσουν, να το κατανοήσουν.
34. Οι δάσκαλοι δεν πρέπει να φοβούνται την τρυφερότητα, δεν πρέπει να είναι κλειστοί απέναντι στις συναισθηματικές ανάγκες των ανθρώπινων υπάρξεων, που πραγματικά, δεν τις αφήνουν να ζήσουν. Μόνο όσοι στερούνται την αγάπη μπορούν να εκλάβουν τη διδασκαλία ως επάγγελμα των ασυγκίνητων, που είναι τόσο γεμάτοι με ορθολογισμό ώστε να καταλήγουν άδειοι από ζωή και αισθήματα.
35. Οι δάσκαλοι πρέπει να δώσουν δημιουργικά φτερά στη φαντασία τους, προφανώς με πειθαρχημένο τρόπο. Από την πρώτη μέρα στην τάξη πρέπει να δείξουν στους μαθητές τη σημασία της φαντασίας στη ζωή. Η φαντασία βοηθά την περιέργεια και την επινοητικότητα, όπως και εμπλουτίζει την περιπέτεια στη διδασκαλία χωρίς την οποία δεν μπορούμε να δημιουργήσουμε.
36. Η φαντασία που μας οδηγεί στα εφικτά και ανέφικτα όνειρα είναι πάντοτε απαραίτητη. Είναι απαραίτητο να κεντρίσουμε τη φαντασία των μαθητών, να τη χρησιμοποιούν για να σκιαγραφήσουν το σχολείο που ονειρεύονται.
37. Είναι καταστροφική μία εκπαιδευτική πρακτική που χαρακτηρίζεται από ασυνέπεια λόγων και έργων του εκπαιδευτικού.
38. Το χειρότερο, όμως, για την εκπαίδευση των μαθητών είναι ότι μπροστά στην αντίφαση λόγων και έργων, ο μαθητής τείνει να μην πιστεύει αυτά που λέει ο δάσκαλος.
39. Η εκπαιδευτική πράξη επιβάλει να γνωρίζουμε την πραγματικότητα που ζουν οι μαθητές μας. Διαφορετικά δεν αποκτούμε πρόσβαση στον τρόπο σκέψη τους, κι έτσι είναι πολύ δύσκολο να αντιληφθούμε τι και πώς μαθαίνουν.
40. Είναι πεποίθησή μου ότι δεν υπάρχουν θέματα και αξίες για τα οποία δεν μπορεί να μιλήσει κάποιος, για τα οποία πρέπει να σωπάσει. Μπορούμε να μιλήσουμε για τα πάντα και μπορούμε να λογοδοτήσουμε για τα πάντα.
41. Οι προοδευτικοί εκπαιδευτικοί πρέπει να πείσουν τον εαυτό τους ότι δεν είναι μόνο δάσκαλοι – κάτι τέτοιο δεν ευσταθεί – δεν είναι μόνο ειδικοί της διδασκαλίας. Είμαστε πολιτικοί αγωνιστές, επειδή είμαστε δάσκαλοι. Η δουλειά μας δεν τελειώνει στη διδασκαλία των Μαθηματικών, της Γεωγραφίας του Συντακτικού, της Ιστορίας. Η δουλειά μας είναι να διδάξουμε αυτά τα πράγματα με σοβαρότητα και επιδεξιότητα, αλλά και να συμμετέχουμε, να αφιερωθούμε στον αγώνα για να νικηθεί η κοινωνική αδικία.
42. Είναι καλό να παραδεχόμαστε ταπεινά ότι είμαστε άνθρωποι και επομένως, δεν είμαστε τέλειοι. Δεν είμαστε ούτε τέλειοι ούτε αλάθητοι.
43. Υπάρχουν στιγμές που ο δάσκαλος, ως εξουσία, μιλά στους μαθητές, λέει τι πρέπει να κάνουν, θέτει όρια, χωρίς τα οποία η ίδια η ελευθερία των μαθητών χάνεται στην αναρχία. Αλλά αυτές οι στιγμές, σύμφωνα με τις πολιτικές επιλογές του εκπαιδευτικού, εναλλάσσονται με άλλες, όπου ο εκπαιδευτικός μιλά με τους μαθητές.
44. Η ελαστικότητα, που μερικές φορές δίνει την εντύπωση ότι τείνει προς την ελευθερία, καταλήγει να λειτουργεί σε βάρος της. Το κλίμα αποχαλίνωσης που δημιουργεί, το όλα επιτρέπονται, ενισχύει τον αυταρχισμό.
45. Κάθε δέκα εκατοστά εξουσίας ανάμεσά μας εύκολα γίνονται χίλια μέτρα εξουσίας και αυταρχικής απόφασης.
46. Το να μιλάμε στους μαθητές και με τους μαθητές είναι ένας χωρίς επιτήδευση, απλός, αλλά πολύ θετικός τρόπος για να συμβάλλουν οι δημοκρατικοί δάσκαλοι στη διαμόρφωση υπεύθυνων και με κριτική σκέψη πολιτών στο σχολείο οι οποίοι είναι τόσο απαραίτητοι για την ανάπτυξη της δημοκρατίας μας.
47. Μόνο όταν ακούν τους μαθητές, γεγονός απαράδεκτο κατά τους αυταρχικούς δασκάλους, οι δημοκρατικοί δάσκαλοι προετοιμάζονται ολοένα και περισσότερο για να βρουν ανταπόκριση από τους μαθητές. Όμως ακούγοντας και έτσι μαθαίνοντας να μιλούν για τους μαθητές, οι δημοκρατικοί δάσκαλοι διδάσκουν τους μαθητές να τους ακούν επίσης.
48. Κανείς δε βιώνει πλήρως τη δημοκρατία ούτε τη βοηθά να αναπτυχθεί, αν του στερούν το δικαίωμα, πρώτον, να μιλήσει, να εκφράσει τη γνώμη του, να διατυπώνει τη σκέψη του. Δεύτερον, αν δεν εμπλέκεται, στον ένα ή στον άλλο βαθμό, στον αγώνα για την υπεράσπιση αυτού του δικαιώματος που, τελικά, ταυτίζεται ακόμη με το δικαίωμά του να ενεργεί ελεύθερα.
50. Αυτό που λέω δεν πρέπει να αντιτίθεται σε αυτό που κάνω. Οι πράξεις μου μαρτυρούν αν είμαι πιστός στο λόγο μου.
51. Ως εκπαιδευτικοί είμαστε πολιτικά υποκείμενα. Εμπλεκόμαστε στην πολιτική όταν διδάσκουμε. Και αν οραματιζόμαστε τη δημοκρατία, ας αγωνιστούμε, μέρα και νύχτα, για ένα σχολείο στο οποίο θα μιλάμε στους και με τους μαθητές, έτσι ώστε, ακούγοντάς τους να μπορούν και αυτοί να μας ακούν.
52. Είμαστε προγραμματισμένοι μονάχα για να μαθαίνουμε, λέει ο Francois Jacob. Με την κοινωνική εφεύρεση της γλώσσας, με την οποία επικοινωνούμε με τον κόσμο, διευρύνουμε το φυσικό κόσμο, τον οποίο δεν φτιάξαμε. Δημιουργούμε τον πολιτιστικό και ιστορικό κόσμο, που είναι δικό μας.
53. Η μάθηση και η αναζήτηση αποτελούν μέρος του τρόπου ύπαρξής μας στον κόσμο.
54. Η άποψη ότι η διδασκαλία μπορεί να πραγματοποιηθεί όταν το θεωρητικό πλαίσιο είναι ξεκομμένο από τις συγκεκριμένες εμπειρίες των μαθητών, ευσταθεί μόνο για εκείνον που πιστεύει ότι το περιεχόμενο διδάσκεται χωρίς κοινωνική αναφορά, ανεξάρτητα από αυτά που γνωρίζουν ήδη οι μαθητές μέσα από τις εμπειρίες που έχουν πριν έρθουν στο σχολείο. Κάτι τέτοιο είναι όμως, αδιανόητο για εκείνον που σωστά απορρίπτει το αβάσιμο διαχωρισμό ανάμεσα στο συγκεκριμένο πλαίσιο και στο θεωρητικό πλαίσιο.
55. Οι εκπαιδευτικοί πρέπει να ξέρουν τι συμβαίνει στον κόσμο των παιδιών με τα οποία εργάζονται. Πρέπει να ξέρουν το σύμπαν των ονείρων τους. Τη γλώσσα με την οποία μπορούν να υπερασπίζονται τον εαυτό τους απέναντι στην επιθετικότητα του κόσμου τους. Τι γνωρίζουν ανεξάρτητα από το σχολείο και πώς το γνωρίζουν.
56. Αν ένα σχολείο θέλει να λέγεται δημοκρατικό, πρέπει να είναι πραγματικά ταπεινό. Για να μπορέσει να γνωρίσει τον εαυτό του, μαθαίνοντας συχνά από αυτόν που δεν πήγε ποτέ σχολείο. Το δημοκρατικό σχολείο που χρειαζόμαστε δεν είναι ένα σχολείο όπου μόνο ο δάσκαλος διδάσκει, μόνο ο μαθητής μαθαίνει και ο διευθυντής είναι ο παντοδύναμος αρχηγός.
57. Η ιδέα ότι είναι δυνατό να εκπαιδεύσουμε δασκάλου πρακτικά, διδάσκοντάς τους να λένε καλημέρα στους μαθητές τους, διδάσκοντάς τους πώς να κρατάνε το χέρι του μαθητή την ώρα που χαράζει τη γραμμή, χωρίς μία στοχαστική σχέση με τη θεωρία, είναι λάθος επιστημονικά. Όσο είναι και η ιδέα να κάνουμε ομιλίες και θεωρητικά μαθήματα χωρίς να λαμβάνουμε υπόψη τη συγκεκριμένη πραγματικότητα, είτε είναι των δασκάλων είτε είναι των δασκάλων και των μαθητών τους.
58. Το σχολείο, ως πρακτικό-θεωρητικό πλαίσιο, δεν μπορεί να αγνοήσει τη γνώση γι’ αυτά που συμβαίνουν στο πραγματικό πλαίσιο των μαθητών και των οικογενειών τους. Πώς μπορούμε να καταλάβουμε τις δυσκολίες των μαθητών κατά τη διαδικασία του εγγραμματισμού, χωρίς να ξέρουμε τι συμβαίνει με τις εμπειρίες τους στο σπίτι ή κατά πόσο έχουν επαφή με γραπτές λέξεις στο κοινωνικό και πολιτισμικό τους περιβάλλον;
59. Δεν ξέρω πώς να γράφω, δεν ξέρω πώς να διαβάζω.
60. Το να προκαλέσουμε τους ανθρώπους να διαβάσουν κριτικά τον κόσμο είναι πάντα μία πρακτική που φέρνει σε δύσκολη θέση εκείνους που στηρίζουν την εξουσία τους στην αθωότητα των εκμεταλλευομένων.
61. Ο δάσκαλος πρέπει να διδάσκει. Είναι απαραίτητο. Αλλά η διδασκαλία δεν είναι μετάδοση γνώσης. Για να συντελεστεί η πράξη της διδασκαλίας, πρέπει η πράξη της μάθησης να προπορεύεται ή να ακολουθεί τη μάθηση του περιεχομένου ή του γνωστικού αντικειμένου, με την οποία οι μαθητές γίνονται, επιπλέον, παραγωγοί της γνώσης που διδάχθηκαν. Μόνον εφόσον οι μαθητές γίνουν σκεπτόμενα υποκείμενα και αναγνωρίσουν ότι είναι εξίσου σκεπτόμενα υποκείμενα με τους δασκάλους, είναι δυνατό να γίνουν υποκείμενα παραγωγής νοήματος ή γνώσης του αντικειμένου. Σ’ αυτή τη διαλεκτική κίνηση, η διδασκαλία και η μάθηση γίνονται γνώση και εκ νέου γνώση. Οι μαθητές προοδευτικά γνωρίζουν αυτό που δεν γνώριζαν και οι δάσκαλοι κατακτούν εκ νέου αυτό που γνώριζαν ήδη.
62. Μία δημοκρατική εκπαίδευση δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί χωρίς να είναι εκπαίδευση για την ιδιότητα του πολίτη.
Δείτε την ιστοσελίδα για την εφαρμογή των παιδαγωγικών θεωριών
του Πάολο Φρέιρε
_______________________________________________________________________
Ψηφιακή Βιβλιοθήκη
Νεοελληνικών Σπουδών Ανέμη
Νεοελληνικών Σπουδών Ανέμη
Η Ανέμη προσφέρει στον χρήστη του διαδικτύου μια πλούσια συλλογή βιβλιογραφικών πληροφοριών, ψηφιοποιημένων βιβλίων και άρθρων με έμφαση στο Νεοελληνικό πολιτισμό. 2.000.000 ψηφιοποιημένες σελίδες σπάνιων βιβλίων και νεότερων εκδόσεων, των οποίων οι συγγραφείς επέτρεψαν την ψηφιοποίηση και ελεύθερη διάθεση στο διαδίκτυο, διατίθενται ελεύθερα στον επισκέπτη της.
| |
Η Ανέμη δημιουργήθηκε την άνοιξη του 2006 από τη Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Κρήτης στα πλαίσια του επιχειρησιακού προγράμματος Κοινωνία της Πληροφορίας μέσω της πρόσκλησης 65. Από το 2007 εμπλουτίζεται μέσω πιστώσεων από το πρόγραμμα Οίστρος (ΕΠΕΑΕΚ).
| |
Από τον Απρίλιο του 2008 η Ανέμη, χρηματοδοτούμενη από την πρόσκληση 172 της Κοινωνίας της Πληροφορίας, δημιουργεί πίνακες περιεχομένων και ευρετήρια για επιλεγμένες εγγραφές της και υποστηρίζει το Ενιαίο Ηλεκτρονικό Ευρετήριο βασικών Εγχειριδίων Νεοελληνικών Σπουδών Ανταίος, το οποίο επιτρέπει στο χρήστη της αυτοματοποιημένη συνδυαστική επισκόπηση όλων των λημμάτων που εμπεριέχονται στα επιμέρους ευρετήρια.
Επισκεφθείτε τον δικτυακό τόπο της "Ανέμης"
___________________________________________________
| |
Εθνική Βιβλιοθήκη
Ένας ιστορικός θησαυρός στο έλεος των... ποντικών
Κίνδυνοι πυρκαγιάς, βρώμικα και υγρά υπόγεια με ποντίκια, βιβλία εξαφανισμένα, υπόνοιες διαφθοράς. Αυτή είναι η θλιβερή εικόνα της Εθνικής μας Βιβλιοθήκης σήμερα, 131 χρόνια μετά τη ρήση του Εμμανουήλ Ροΐδη, ότι η ίδια αυτή Βιβλιοθήκη αποτελεί «εθνικόν αίσχος». Το υπουργείο Παιδείας και η νέα Εφορευτική Επιτροπή θέλουν να κάνουν αλλαγές. Θα τα καταφέρουν;
ΡΕΠΟΡΤΑΖ Μανώλης Πιμπλής
ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΗΚΕ: Στην εφημερίδα «ΤΑ ΝΕΑ» το Σάββατο 08 Οκτωβρίου 2011
Η εικόνα, από όπου και να το πιάσεις το θέμα, είναι αποκαρδιωτική. Ήδη στην είσοδο της Εθνικής Βιβλιοθήκης, στη δεξιά μαρμάρινη σκάλα, λείπει εδώ και τρία χρόνια η μία από τις δύο διακοσμητικές κολόνες. Η εξωτερική όψη του κτιρίου που για πολλούς είναι το καλύτερο της «τριλογίας» είναι γκρίζα και βρώμικη. Επίσης είναι το μοναδικό από τα τρία κτίρια των αδελφών Χάνσεν που δεν φωτίζεται.
Στον περίβολο, μια παλιά δεξαμενή νερού έχει γίνει πρόχειρο κατάλυμα αστέγων. Επίσης μετά τις 16.00, κάθε μέρα, γίνεται εμπόριο ναρκωτικών. Τα χειρότερα όμως βρίσκονται στο εσωτερικό της Εθνικής Βιβλιοθήκης, στην «κοιλιά» του κτιρίου.
Η μεγάλη αίθουσα του Αναγνωστηρίου είναι ομολογουμένως εντυπωσιακή. Οι λερωμένες στέγες μοιάζουν πταίσματα μπροστά στην ομορφιά της. Ενδεχομένως και οι άδειες γυάλινες προθήκες, κατά μήκος των διαδρόμων. Είναι φτιαγμένες για να εκθέτουν κάποιους από τους θησαυρούς της Βιβλιοθήκης, προφανώς όμως υπάρχουν δυσκολίες φύλαξης. Το Αναγνωστήριο δεν διαθέτει επίσης κλιματισμό. Και θα ήταν πταίσμα και αυτό, αν δεν αποκάλυπτε ένα πολύ μεγαλύτερο πρόβλημα που είναι εθνικής σημασίας.
«Δεν κοιμάμαι τις νύχτες» μας εξομολογήθηκε ο μόνιμος ηλεκτρολόγος του κτιρίου. Τον συναντήσαμε τυχαία κατά την περιήγησή μας στα ενδότερα, στο γραφείο του που βρίσκεται σε ένα σκοτεινό υπόγειο, σε εντελώς ανθυγιεινό περιβάλλον. Μόλις είχαν πέσει στο κεφάλι του σοφάδες, και δεν ήταν η πρώτη φορά.
«Βάζω αντιηλεκτροπληξιακούς μηχανισμούς σε όσους πίνακες μπορούν να τους αντέξουν. Αλλά οι γραμμές είναι σάπιες, ποτισμένες με υγρασία -υπάρχει μεγάλη εδαφική υγρασία» μας λέει. Το Αναγνωστήριο δεν σηκώνει κλιματισμό γιατί το κτίριο δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τις διακυμάνσεις στην τάση της ΔΕΗ. Αλλά αυτό είναι το λιγότερο. Το βασικό είναι ότι «υπάρχει σοβαρός κίνδυνος πυρκαγιάς».
Παλιότερα είχαν δοθεί 360 εκατομμύρια δραχμές για ένα σύστημα πυρόσβεσης που, στο μεταξύ, αποδείχθηκε άχρηστο και απενεργοποιήθηκε. Δεν μπορείς να ρίχνεις νερό σε σπάνια βιβλία. Αλλά και κάποιοι πυροσβεστήρες έχουν να αναγομωθούν από το 2005!
Η αποκαρδιωτική εικόνα δεν σταματάει όμως εδώ. Στους ίδιους σκοτεινούς, υγρούς, δαιδαλώδεις και βρώμικους διαδρόμους των υπογείων περνάει κανείς μπροστά από χιλιάδες βιβλία, άλλα σε κούτες Νουνού άλλα στοιβαγμένα και δεμένα πρόχειρα με σπάγκους, κάποια δε κουτσουλισμένα. Είναι προφανές ότι δύσκολα μπορεί κανείς να βρει εκεί το οτιδήποτε τον ενδιαφέρει.
Πάνω σε ένα ράφι υπάρχει κάτι σαν μπόγος. Είναι ζωγραφικοί πίνακες που ανακαλύφθηκαν πρόσφατα παραπεταμένοι, ενδεχομένως σημαντικής αξίας, οι οποίοι καλύφθηκαν για προστασία ώσπου να αξιολογηθούν. Πρόσφατα κάποιος σκόνταψε σε καλώδια και από πίσω αποκαλύφθηκε μια προτομή προσωπικότητας της αρχαιότητας. Κανένας δεν ξέρει κάτι παραπάνω γι' αυτήν.
Σε δύο σημεία υπάρχει ταμπέλα που γράφει: «Κλείνετε τις πόρτες, μπαίνουν γάτες». Είναι ένα παιχνίδι κυνισμού και συνειρμών. Αυτός που το έγραψε, απλώς δεν ήθελε να πει το αδιανόητο: «Μην ανοίγετε τις πόρτες, βγαίνουν από μέσα ποντίκια». Ποντίκια που, βέβαια, τρώνε... βιβλία.
Αλλά και στους πιο πάνω ορόφους τα πράγματα δεν είναι πολύ καλύτερα. Στον μακρόστενο διάδρομο διοίκησης υπάρχει κάπου το γραφείο του Σουρή - θα ενοχλούσε προφανώς στην προηγούμενη θέση του. Λίγο πιο πέρα έχει τοποθετηθεί ένας τεράστιος μουσαμάς για να κόβει το κρύο και δίπλα υπάρχουν στοιβαγμένες, σε αχρησία, κάποιες ωραιότατες βιεννέζικες καρέκλες.
Οι τοίχοι που είχαν τοιχογραφίες πριν από μερικά χρόνια ασβεστώθηκαν και τις κάλυψαν πρόχειρα. Ο αρχιτέκτονας και ιστορικός βιβλιοθηκών Κωνσταντίνος Στάικος που πριν από μερικά χρόνια οργάνωσε στο Αναγνωστήριο την έκθεση «Οι θησαυροί της Εθνικής Βιβλιοθήκης», την οποία επισκέφτηκαν 40.000 άνθρωποι, μας εξηγεί τι έχει συμβεί.
«Για να υποστηρίξουν τη σταθερότητα του κτιρίου έκαναν τσιμεντοενέσεις» λέει. Το έργο είχε αναλάβει ο Οργανισμός Σχολικών Κτιρίων. «Επειδή υπήρχαν σαθρά κονιάματα και υγρασίες, και οι τσιμεντοενέσεις γίνονται με πίεση και όπου βρεθεί κενό το τσιμέντο περνάει, έπεσαν όλες οι οροφογραφίες. Τις μάζευαν με το φαράσι!».
Στο υπουργείο Παιδείας, όπου υπάγεται η Βαλλιάνειος Εθνική Βιβλιοθήκη, θέλουν να κάνουν κάτι. Εξ ου και δεν μας εμπόδισαν να μπούμε στα άδυτά της. Αλλά από πού να αρχίσουν; Έχουν φιλόδοξα σχέδια για «ψηφιοποίηση της γνώσης», για σύνδεση των βιβλιοθηκών με τα σχολεία μέσω της δημιουργίας Ενιαίου Εθνικού Συστήματος Βιβλιοθηκών, με κοινή μηχανή αναζήτησης στο Διαδίκτυο. Θέλουν και να ανακαινίσουν τη Βαλλιάνειο. Πρώτα όμως έπρεπε να αρχίσουν από τα θεσμικά. Μέχρι πρότινος, η Διεύθυνση Βιβλιοθηκών ήταν τελευταία και ανυπόληπτη στο οργανόγραμμα του υπουργείου. Αυτό άλλαξε. Επίσης η υπουργός πήρε σύμβουλο Βιβλιοθηκών - αυτό συνέβη για πρώτη φορά στην ιστορία του υπουργείου. Η περί ης ο λόγος σύμβουλος Κατερίνα Κουρή είναι βέβαια μετακλητή. Θα φύγει όταν θα φτάσει ο επόμενος υπουργός. Η Φινλανδία όμως έχει μόνιμο σύμβουλο Βιβλιοθηκών.
Ενα από τα πρώτα που έκαναν ήταν να τοποθετήσουν στα μέσα του καλοκαιριού νέο εφορευτικό συμβούλιο αλλά και νέα αναπληρώτρια διευθύντρια - η θέση του διευθυντή χηρεύει, ούτως ή άλλως, από χρόνια.
Πανεπιστημιακοί από πολύ διαφορετικά αντικείμενα, όπως ο πρόεδρος Χαράλαμπος Μουτσόπουλος, ο αντιπρόεδρος Δημήτριος Βλαστός, οι Λουκάς Τσούκαλης, Ιωάννης Ιωαννίδης, Μιχάλης Κοπιδάκης, Ιωάννα Λαλιώτου, Πόπη Πολέμη, Μυρσίνη Ζορμπά, ο Διονύσης Καψάλης από το ΜΙΕΤ και τα άλλα μέλη του νέου συμβουλίου κατάλαβαν γρήγορα ότι έχουν να κάνουν με μια πολύ δύσκολη κατάσταση. Δεν μιλούν ακόμα, περιμένοντας να έχουν να επιδείξουν έργο.
Στο μεταξύ, τρέχει και ένας διαχειριστικός έλεγχος από το Γενικό Λογιστήριο του Κράτους. Γιατί; Πρώτον γιατί προηγούμενες διοικήσεις, προκειμένου να αποσυμφορήσουν την πράγματι πηγμένη Βαλλιάνειο, αγόρασαν κτίριο στον Βοτανικό όπου μεταφέρθηκαν το ISBN (δηλώσεις κυκλοφορίας νέων βιβλίων) και τα περιοδικά. Η εξόφληση του δανείου και τα κοινόχρηστα του κτιρίου κοστίζουν ετησίως 370.000 ευρώ, όταν η ετήσια επιχορήγηση της Εθνικής Βιβλιοθήκης ήταν 450.000. Πρόσφατα αυξήθηκε στις 630.000 αφαιρώντας κονδύλια από άλλες βιβλιοθήκες. Πολλοί όμως αναρωτιούνται: γιατί δεν βρέθηκε ένα δημόσιο κτίριο κενό;
Πηγές του υπουργείου Παιδείας μιλούν και για σοβαρές καταγγελίες για διαφθορά, με υπερτιμολογήσεις πολλών μικρών έργων, και κλοπές βιβλίων αξίας που κατά καιρούς έχουν φτάσει να πωλούνται σε ξένους οίκους δημοπρασιών. Αν οι υπόνοιες αυτές αποδειχθούν βάσιμες, η έρευνα, λένε, δεν θα σταματήσει στο Γενικό Λογιστήριο και θα περάσει στα χέρια ορκωτών λογιστών και της Αστυνομίας.
«Έχουν κλαπεί χιλιάδες βιβλία» λέει με βεβαιότητα στα «ΝΕΑ» και ο Κωνσταντίνος Στάικος που προσθέτει όμως ότι αυτό δεν είναι προνόμιο της Εθνικής Βιβλιοθήκης. «Χιλιάδες βιβλία έχουν κλαπεί και από τη Βιβλιοθήκη της Βουλής!» αναφέρει.
Καμιά φορά έρχονται και πακέτα με το ταχυδρομείο. Κάποιος είχε «δανειστεί» βιβλίο και φιλοτιμήθηκε να το επιστρέψει...
Αλλά και σε σχέση με το προσωπικό, το υπουργείο αφήνει να εννοηθεί ότι δεν ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις μιας Εθνικής Βιβλιοθήκης. «Από τους 50 περίπου υπαλλήλους μόνο 10 είναι πανεπιστημιακής εκπαίδευσης» υποστηρίζουν. «Και εννέα έχουν προσληφθεί με κοινωνικά κριτήρια, από το Κέντρο Θεοτόκος» - όπου φοιτούν παιδιά με δυσκολίες μάθησης και αναπτυξιακές διαταραχές.
_____________________________________________________________________
Βιβλιοθήκες
που άλλαξαν τον κόσμο
Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΟΥΣ ΣΤΟΝ ΔΥΤΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ,
πεντάτομο έργο του Κων/νου Στάικου
ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΗΚΕ:
Δευτέρα 07 Μαΐου 2012
Η Αλεξάνδρεια ήταν το πιο
πολυσύχναστο μεσογειακό λιμάνι από τον 3ο έως τον 10ο αιώνα π. Χ. Κάθε εμπορικό
πλοίο όμως που έδενε στο λιμάνι έπρεπε να περάσει μια ασυνήθιστη δοκιμασία: μια
επιτροπή ανέβαινε στο πλοίο και το ερευνούσε, για να δει αν μετέφερε παπύρινα
βιβλία! Είτε αυτά ήταν ιδιωτικά και βρίσκονταν στις αποσκευές των επιβατών είτε
ήταν της αποστολής: βιβλία, λ.χ. του καπετάνιου με σκίτσα, περιγραφές,
γεωγραφικές πληροφορίες.
Αντίθετα όμως με όσα
συνέβαιναν σε άλλες περιπτώσεις, η επιτροπή δεν έψαχνε βιβλία για να τα
καταστρέψει. Γινόταν κατάσχεσή τους προκειμένου να κοσμήσουν τη θρυλική
Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας. Στη θέση τους, οι Αλεξανδρινοί έδιναν στους
ιδιοκτήτες των παπύρων αντίγραφα. Κρατούσαν εκείνοι τα πρωτότυπα, προκειμένου
να περιορίσουν την πιθανότητα λαθών στην αντιγραφή. Και τους ενδιέφεραν τα
πάντα.
«Ποτέ στην ιστορία του
πολιτισμού, κανενός πολιτισμού, δεν είχε υπάρξει, έως τη δημιουργία της
Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, μια τόσο υπερφιλόδοξη σύλληψη: να δημιουργηθεί
δηλαδή μια βιβλιοθήκη που να θησαυρίζει όλη τη γραμματεία του παρελθόντος στον
τότε γνωστό κόσμο, σε όλες τις εθνικές γλώσσες αλλά και σε μεταφράσεις, όπως
και σε ποικίλες εκδόσεις, ώστε να καταλήγουν οι ειδικοί στην κατά το δυνατόν
πιο αξιόπιστη έκδοση», λέει στα «ΝΕΑ» ο αρχιτέκτονας και ιστορικός του βιβλίου
Κωνσταντίνος Στάικος.
«Προϊστάμενοι της
Βιβλιοθήκης ήταν οι άριστοι φιλόλογοι της εποχής», συνεχίζει. «Εκείνοι ήταν
άλλωστε που επέβαλαν και τη στίξη. Ο βιβλιογραφικός πλούτος ταξινομήθηκε με
τους "πίνακες" που συνέταξε ο ποιητής Καλλίμαχος, ο λεγόμενος και
"χαλκέντερος". Πρόκειται για την πρώτη πλήρη βιβλιοθηκονομική τάξη. Κάθε
παπύρινος ρόλος είχε τον τίτλο του, πληροφορίες για το όνομα του συγγραφέα, τον
αριθμό του συνόλου των παπύρων του έργου. Από τον ελληνικό κόσμο πρέπει να
είχαν τα πάντα. Ήταν πάντως μια κλειστή Ακαδημία με επικεφαλής ιερέα. Και η
τελειομανία τους ήταν παροιμιώδης».
Ο Κωνσταντίνος Στάικος
συνέγραψε την πεντάτομη «Ιστορία της βιβλιοθήκης στον δυτικό πολιτισμό», της
οποίας ο πέμπτος τόμος, που αφορά τις βιβλιοθήκες της Αναγέννησης («Από τον
Πετράρχη στον Μιχαήλ Άγγελο»), κυκλοφόρησε πριν από λίγες ημέρες. Έχοντας
ανασυγκροτήσει, ως αρχιτέκτονας βιβλιοθηκών, τόσο τις πατριαρχικές βιβλιοθήκες
όσο και τη Βιβλιοθήκη της Μονής της Πάτμου, ο Κωνσταντίνος Στάικος απέκτησε και
διεθνή φήμη ως ιστορικός του βιβλίου όταν εξέδωσε σε έναν από τους πλέον
εξειδικευμένους και έγκυρους σε θέματα ιστορίας βιβλίου εκδοτικούς οίκους, τον
Oak Knoll Press που εδρεύει στο Νιου Καστλς του Ντελαγουέρ στις ΗΠΑ, το έργο
του «The Great Librairies» - έργο αναφοράς πλέον που μνημονεύεται σε κάθε
σχετική βιβλιογραφία.
Στον ελληνικό κόσμο, μας
λέει, πέρα από τη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, υπάρχει ένα ακόμη μεγάλο -
προγενέστερο - κεφάλαιο που έχει να κάνει με την ιστορία των βιβλιοθηκών: είναι
ο Αριστοτέλης και η εποχή του. Και τα δύο αυτά κεφάλαια συνδέονται, πάντως, το
καθένα με τον τρόπο του, με τον Αλέξανδρο. Διότι ο Αριστοτέλης, ως δάσκαλος του
Αλέξανδρου, τον ώθησε ενδεχομένως να φθάσει να οραματιστεί πρώτος μια
αυτοκρατορική, πανεθνική βιβλιοθήκη. Έδωσε μάλιστα εντολή να μεταφράζονται στα
ελληνικά κείμενα κατακτημένων λαών από ελληνομαθείς αυτόχθονες ώστε να
συγκεντρώνεται και η πολιτιστική παράδοση και η ιστορία των επαρχιών της
αυτοκρατορίας του. «Με αυτόν τον τρόπο σώθηκε η φιλοσοφία του Ζωροάστρη και
πέρασε ξανά, από τα ελληνικά, στους Πέρσες», λέει ο Κωνσταντίνος Στάικος.
Ταυτόχρονα, ο Αριστοτέλης
αλλά και ο Πλάτωνας ήταν εκείνοι που συγκρότησαν τις πρώτες βιβλιοθήκες
φιλοσοφικού και πανεπιστημιακού χαρακτήρα, όπου συγκεντρώθηκε η προσωκρατική
παράδοση. Αργότερα οι Σοφιστές τις επέκτειναν, περνώντας το βιβλίο στην
εκπαίδευση και στη μάθηση. Ο Αριστοτέλης ήταν εξάλλου εκείνος που ζήτησε το 338
από τον Λυκούργο να φτιάξει στην Αθήνα βιβλιοθήκη με τα αυθεντικά κείμενα των
τραγικών. «Αργότερα οι Πτολεμαίοι πήραν τα πρωτότυπα και άφησαν αντίγραφα»,
εξηγεί ο μελετητής της ιστορίας του βιβλίου.
Βιβλία
στα χρόνια των διωγμών
ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΗΚΕ:
Δευτέρα 07 Μαΐου 2012
Η μεγάλη περιπέτεια των
βιβλιοθηκών στην Ευρώπη συμβαδίζει με σπουδαίες πτυχές της Ιστορίας της: την
αγάπη των Ρωμαίων για τα ελληνικά γράμματα, τις διαμάχες εθνικών - χριστιανών
και την επανανακάλυψη της Αρχαίας Ελλάδας στην Αναγέννηση
Σε έναν περίπατό του ο
Ιωάννης ο Χρυσόστομος αναγκάστηκε να πετάξει ένα βιβλίο που κρατούσε στο
ποτάμι. Είχε δει να πλησιάζουν δύο στρατιώτες και η εποχή του δεν ήταν
παράδεισος για τους βιβλιόφιλους. Αυτό που φοβήθηκε περισσότερο ήταν ότι το
περιεχόμενο του συγγράμματος που κρατούσε μπορούσε να παρερμηνευθεί και οι
στρατιώτες να τον συλλάβουν ως αιρετικό!
«Η αντιπαλότητα εθνικών
και χριστιανών είχε φτάσει σε επίπεδα αδιανόητα», λέει στα «ΝΕΑ» ο Κωνσταντίνος
Στάικος, ο οποίος ολοκλήρωσε πρόσφατα την άνω των 2.300 σελίδων πεντάτομη
«Ιστορία της βιβλιοθήκης στον δυτικό πολιτισμό». «Το βιβλίο τότε αποτελούσε
ομολογία πίστης ή μη πίστης. Οι εθνικοί υποχρέωναν τους χριστιανούς να καίνε τα
Ευαγγέλια και οι χριστιανοί τους πλήρωναν με το ίδιο νόμισμα: αν κάποιοι θησαύριζαν
στο σπίτι τους κείμενα των εθνικών - μαθηματικά, αστρονομικά, φιλοσοφικά -, όλα
αυτά κατέληγαν στην πυρά μαζί με τους ιδιοκτήτες τους».
Η επικράτηση του
χριστιανισμού άλλαξε άλλωστε τα δεδομένα τόσο της ιστορίας του βιβλίου και των
βιβλιοθηκών όσο και της ιστορίας της παιδείας γενικότερα. «Η παιδεία των
εθνικών, αν δεν τελούσε υπό διωγμό - τα νεοπλατωνικά συστήματα ήταν προς
αφανισμό -, στην καλύτερη των περιπτώσεων συμπτύχθηκε σε επιτομές», εξηγεί. «Η
αρχαία γνώση περνούσε πλέον στη χριστιανική εκπαίδευση με τη μορφή
μικροεπιτομών - εγχειριδίων με σκόρπια στοιχεία - και η παιδεία, που πέρασε στη
δικαιοδοσία μοναστηριακών κύκλων, βασιζόταν κυρίως στη Βίβλο. Η αριστοτελική
ηθική περνάει μόνο μέσα από τα κείμενα των βίων των αγίων».
Όλα αυτά έδωσαν το στίγμα
της παιδείας που επικράτησε για αρκετούς αιώνες. «Οι χριστιανοί δεν
χρησιμοποίησαν κανένα από τα μνημειακά κτίσματα-βιβλιοθήκες του ρωμαϊκού
παρελθόντος. Είτε τα έκαψαν, είτε τα μετέτρεψαν σε στάβλους, είτε απλώς τα
απέκοψαν από τον ιστό της κοινωνικής ζωής κάθε πόλης», λέει.
Οι Ρωμαίοι είχαν αναπτύξει
μεγάλο δίκτυο βιβλιοθηκών. «Η μεγάλη καινοτομία της ρωμαϊκής περιόδου ήταν ο
θεσμός της διπλοβιβλιοθήκης», λέει ο Κωνσταντίνος Στάικος. «Είτε με χωριστά
τμήματα είτε ακόμη και με δίδυμα κτίρια, οι Ρωμαίοι είχαν παράλληλες
βιβλιοθήκες στα λατινικά και στα ελληνικά προκειμένου να εξισώσουν τα λατινικά
με τα ελληνικά γράμματα. Η αρχή έγινε με την πρώτη Δημόσια Βιβλιοθήκη της Ρώμης
(38 π.Χ.), εμπνεύσεως του Ιουλίου Καίσαρα, η οποία ολοκληρώθηκε όμως μετά τη
δολοφονία του. Πρόκειται για μεγάλη καινοτομία στην ιστορία των βιβλιοθηκών:
δύο παράλληλες βιβλιοθήκες για δύο παράλληλους πολιτισμούς. Και είναι απίστευτο
ότι ο θεσμός επεκτάθηκε σε κάθε πόλη: βιβλιοθήκες σε ναούς, αγορές, θέρμες,
γυμνάσια, σχολεία· βιβλιοθήκες δημόσιες, αυτοκρατορικές ή και αναθηματικές,
όπως του Κέλσου στην Έφεσο».
Στη χριστιανική Ευρώπη τα
πράγματα άρχισαν να επιστρέφουν στην αγάπη για τα γράμματα των αρχαίων Ρωμαίων
και Ελλήνων, με τη δημιουργία των πρώτων πανεπιστημίων: της Σορβόννης το 1260,
του Σαλέρνο, της Μπολόνια. Στην Ανατολή, πάντως, το «πανεπιστήμιο» εξακολούθησε
να λειτουργεί σε μοναστηριακά κέντρα, αλλά και με εμπνευσμένους κοσμικούς
δασκάλους, όπως ο Μετοχίτης. «Την αλλαγή τη βλέπουμε σταδιακά από τον 10ο αιώνα
και μετά», λέει ο Κωνσταντίνος Στάικος. «Φως στους λεγόμενους "σκοτεινούς
αιώνες" του Βυζαντίου δίνει η Βιβλιοθήκη του
Πατριάρχου Φωτίου Α', σύγγραμμα στο οποίο καταγράφονται όσα βιβλία συνάντησε ο
ίδιος σε μοναστηριακές συλλογές, βιβλία εντελώς ξεχασμένα έως τότε», λέει.
Και συνεχίζει: «Δεν είναι
εθνικιστικό να πει κανείς ότι η ουμανιστική φιλοσοφία που έθρεψε την Αναγέννηση
οφείλεται, σε μεγάλο βαθμό, στη νέα διάδοση της ελληνικής γλώσσας και την
υποδοχή της από τους Ιταλούς. Τον 14ο αιώνα στη Δύση ελάχιστοι γνώριζαν
στοιχειώδη ελληνικά. Είναι η συστηματική διδασκαλία τους από το 1397, στην έδρα
του Studium της Φλωρεντίας, που οδηγεί στην αναστήλωση του σκηνικού του 4ου αιώνα. Από εκεί βγήκαν σημαντικοί ελληνιστές που μελέτησαν ξανά τα έργα της
αρχαιότητας από το πρωτότυπο. Και από την εποχή του Πετράρχη η προσωπική
βιβλιοθήκη γίνεται και πάλι ένα εργαλείο για τον ποιητή, τον ιστορικό, τον
λογοτέχνη, τον επιστήμονα. Γίνεται ο αχώριστος σύντροφός του. Ο Πλάτωνας
ανακαλύπτεται ξανά. Η πλατωνική φιλοσοφία αποκτά μια νέα ακαδημία στη Φλωρεντία
από την οποία περνούν όλοι οι διάσημοι στοχαστές της Ιταλίας αλλά και του
Βορρά, με προεξάρχοντα τον Έρασμο. Οι διπλοβιβλιοθήκες κάνουν την εμφάνισή τους
ξανά - όπως των Μεδίκων που σχεδίασε ο Μιχαήλ Άγγελος - και η Εκκλησία μπαίνει
σε τροχιά μιας ελληνορωμαϊκοχριστιανικής σύγκλισης».
